مشبک کاری
مشبک به معنای هر چیز شبکه شده، یا چیز در هم آمده و در هم آمیخته شده می‌باشد یعنی جسمی که دارای سوراخ‌های بسیار یا اجسامی که به‌صورت پنجره پنجره یا چشمه چشمه هستند. این هنر بر روی اجسام مختلف چوبی، فلزی و سنگی انجام می‌شود که مشبک‌کاری روی چوب رایج‌تر می‌باشد.
هر چند این هنر- صنعت بر بسیاری از مواد چون سنگ، فلز، چوب، استخوان، چرم، شیشه، کاشی، پارچه، کاغذ و غیره صورت می‌گرفته و می‌گیرد ولی شاید به صراحت بتوان گفت که از میان تمام اشیا و موادی که بر روی آن‌ها مشبک‌کاری سنتی می‌شده است فقط موادی چون سنگ، فلز و چوب توانستند در این هنر ماندگار بمانند.
چوب‌های مورد استفاده در مشبک‌کاری
چوب درخت ساج : چوب درخت ساج که به رنگ قهوه‌ای طلایی تا قهوه‌ای تیره با خط‌های سیاه یافت می‌شود، یکی از چوب‌های بسیار سخت و مقاومی است که در مناطق گرمسیری همچون هندوستان و اندونزی و برمه می‌روید. این چوب به دلیل روغنی بودنش مقاومت بسیاری در مقابل پوسیدگی و کرم‌خوردگی دارد.
چوب درخت چنار : چوب درخت چنار که دارای رنگی از کرم باز تا قرمز مایل به قهوه‌ای با لکه‌های قهوه‌ای صدفی است به علت دوام و استقامت خوبی که دارد از آن در بسیاری از هنرهای مرتبط با چوب استفاده می‌گردد. نوعی از این درخت که به چنار پر مگسی مشهور است در همه مناطق ایران روییده می‌شود. از جمله خصوصیات درخت چنار می تواند به موارد ذیل اشاره نمود :
- رگه‌های این چوب بسیار زیبا هستند.
- مقاومت این چوب در مقابل موریانه و قارچ‌ها ضعیف است.
- رنگ‌پذیری چوب چنار بسیار خوب و برش‌خوری آن متوسط می‌باشد.
چوب درخت گردو : درخت گردو با توجه به مقاومت زیادش در تمام مناطق گرمسیر، سردسیر و مرطوب قابل رویش است و به همین دلیل تنوع رنگی و بافت آن با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی بسیار زیاد است . از جمله خصوصیات در خت گردو می توان به موارد ذیل ارشاره نمود :
- چوب این درخت از نظر رنگ در طیف رنگ‌های روشن به تیره (قهوه‌ای، شکلاتی، قرمز و سفید) یافت می‌شود.
- چوب درخت گردو با توجه به بافت فشرده و مناسب، جلاپذیری بالا و از همه مهم‌تر رنگ زیبای آن یکی از بهترین چوب‌های مهم جهت هنرهای مرتبط با چوب محسوب می‌گردد.
- رنگ‌پذیری چوب درخت گردو بسیار بالا و برش‌خوری آن بسیار عالی است.
چوب درخت ساج
چوب درخت چنار
چوب در خت گردو
انواع مشبک چوب
مشبک جدا جدا: در این روش ابتدا قطعات مشبک به‌صورت جداگانه تهیه شده و سپس آن‌ها را در کنار هم قرار می‌دهند و به یکدیگر وصل می‌کنند. در مشبک جدا جدا، قطعات یا بدون زمینه در کنار هم قرار می‌گیرند و یا بر روی سطحی در کنار یکدیگر نصب می‌شوند. در این سبک آلت‌ها نقش اصلی را در ایجاد گره‌ها و نقوش مشبک دارند.
مشبک یکپارچه: در این سبک از مشبک، کل مراحل مشبک‌کاری به‌طور مستقیم بر روی شی صورت می‌گیرد. در گذشته و قبل از ورود اره مویی از اروپا به ایران مشبک‌کاران چوب برای ایجاد نقوش مشبک‌کاری بر روی چوب از ابزاری به نام مارپا که ترکیبی بود از اره و سوهان استفاده می‌کردند. برای این کار ابتدا نقطه‌ای از شی چوبی را با مته سوراخ کرده و سپس با وارد کردن نوک مارپا به داخل سوراخ و بریدن و سوهان کردن قسمت‌هایی از چوب، سوراخ کوچک را به اندازه نقش مورد نظر بزرگ کرده و سپس با مارپای ظریف‌تری اطراف و لبه‌های نقوش مشبک شده را پرداخت می‌کردند و به شکل دلخواه در می‌آورند.در این سبک آلت‌ها دیگر نقشی ندارند و این تیغه‌های اره مویی است که نقوش را بر طرح از پیش تعیین شده برش می‌دهند و فضاهای خالی را ایجاد می‌کنند.
مواد اولیه مورد نیاز در مشبک چوب
چوب : در این سبک هنر معمولا از چوب‌هایی استفاده می‌گردد که دارای رگه‌های کم با بافتی نرم می‌باشند تا تیغه‌های باریک و نازک اره‌مویی قادر باشند به راحتی آن‌ها را برش دهند و همچنین این نوع از چوب‌ها می‌بایست قابلیت سوهان‌کاری و سمباده‌خوری خوبی هم داشته باشند.
تخته سه‌لا : تخته سه‌لایی که به شکل ورق می‌باشد، از دو عدد روکش چوب با ضخامت یک میلی‌متر که وسط آن‌ها خرده چوب مخلوط شده با چسب چوب قرار دارد و سپس این دو روکش بر روی هم پرس شده‌اند، تشکیل شده است.
چسب چوب، سریش و سریشم : از چسب چوب و سریشم جهت اتصال قطعات به یکدیگر و از سریش و همچنین چسب چوب جهت چسباندن طرح بر روی چوب یا تخته سه‌لایی استفاده می‌گردد.
جلا دهنده‌ها : از آنجایی که ماده اصلی مشبک، چوب می‌باشد و چوب در مقابل رطوبت بسیاری از عوامل طبیعی دیگر حساس است و چنانچه از آن به‌صورت صحیح حفاظت و مراقبت نشود خیلی زود از بین می‌رود لذا مشبک کاران نه تنها برای حفاظت از چوب بلکه برای هر چه زیباتر شدن محصول نهایی، آن را روغن‌کاری می‌کنند. جلا دهنده‌ها شامل موادی همچون لاک و الکل، سیلر، کیلر و پلی‌استر می‌باشد.
تینر : تینر مایعی است که از آن جهت رقیق کردن پلی‌استر استفاده می‌کنند.
پیشکار : قطعه چوبی است معمولا از جنس نئوپان به طول تقریبی 20 تا 25 و عرض 10 تا 15 سانتی‌متر. این تخته دارای یک شکاف (معمولا مثلث شکل) می‌باشد به‌گونه‌ای بر روی می کار نصب می‌شود که طرف شیاردار بیرون از میز کار قرار می‌گیرد. از این تخته جهت برش دادن چوب، تخته و فیبرها استفاده می‌شود.
میز کار : با توجه به اینکه در این هنر، مشبک‌کار می‌بایست پشت میز نشسته و با استفاده از پیشکار و اره‌مویی طرح را بر روی تخته برش دهد، لذا اندازه و موقعیت قرار گرفتن میز بسیار حائز اهمیت می‌باشد. ارتفاع و موقعیت میز کار باید به‌گونه‌ای باشد که دست مشبک‌کار در هنگام برش به راحتی حرکت کرده و برش‌دهی و سوهان‌کاری صورت گیرد.
اره : از اره‌های نجاری که دارای اندازه‌ها و دندانه‌های مختلفی هستند برای برش چوب‌ها و اطراف تخته‌ها استفاده می‌شود.
کمان اره : کمان اره وسیله‌ای است فلزی و منحنی شکل (U مانند) که دارای دسته‌ای چوبی یا پلاستیکی است.
مشتی آچار (آچار تخته‌ای) : قطعه چوب مکعب مستطیل شکل محکمی است به ابعاد 2*5*10 سانتی‌متر که در وسط یک طرف آن شیاری به اندازه تقریبی 7 تا 10 میلی‌متر ایجاد شده است. از مشتی آچار جهت باز و بسته کردن پیچ خروسک و تعویض تیغه استفاده می‌شود.
پیچ دستی (گیره دستی-تنگه) : وسیله‌ای فلزی است که از دو قطعه فلز به صورت افقی (یکی ثابت و دیگری متغیر) تشکیل شده و توسط اهرمی فاصله این دو قطعه کم و زیاد می‌شود. از پیچ کار جهت نگه داشتن زیر کار (طرح مشبک) در هنگام سوراخ‌کاری (دریل و مته) استفاده می‌کنند.
چکش، سوهان، سمباده، صابون و برس از دیگر ابزار مورد استفاده در هنر مشبک چوب می‌باشند. در مشبک چوب معمولا از چکش‌های سبک استفاده می‌شود و مته‌ها هم می‌توانند هم دستی باشند و هم مته برقی.
طراحی : جهت تولید مشبک، ابتدا طرح مورد نظر را بر روی کاغذ می‌کشند. طرح یا توسط استاد مشبک‌کار مستقیما بر روی تخته کشیده می‌شود و یا اینکه طراح آن را تهیه می‌کند.
تهیه چوب : پس از طراحی، مرحله انتخاب چوب است که مشبک‌کار با توجه به نوع محصول و ابعاد طرح، چوب خود را تهیه می‌کند که چوب می‌تواند چوب نارنج، آزاد، گلابی، راش با قطر کم و یا حتی تخته سه‌لایی باشد.
انتقال طرح بر روی چوب : مرحله بعد انتقال طرح بر روی چوب یا تخته است که برای انتقال طرح بر روی چوب یا تخته، کاغذی که طرح بر روی آن کشیده شده را بر روی سطح می‌چسبانند. البته باید در نظر داشت که تخته یا چوب مورد نظر باید کاملا صاف و تمیز باشد تا طرح به راحتی و درستی بر روی آن انتقال یابد.
علامت‌گذاری : با توجه به اینکه طرح انتقال یافته بر روی چوب می‌بایست از سطح چوب جدا گردد ابتدا مکان‌هایی که می‌بایست در آنجا اره‌مویی قرار گرفته و بریده شود با مداد علامت‌گذاری می‌کنند.
مته‌کاری : نقاط علامت‌گذاری شده در مرحله قبل را با مته سوراخ می‌کنند. این سوراخ‌ها جهت عبور تیغه اره‌مویی ایجاد می‌شوند، می‌بایست ریز و متناسب با قطر اره‌مویی باشند.
برش طرح : پس از ایجاد سوراخ در مناطق مختلف طرح اکنون زمان برش طرح می‌باشد که برای برش، تیغه اره مویی را از سوراخ‌های ایجاد شده عبور می‌دهند و پس از وصل کردن طرف آزاد تیغه به کمان، خطوط طرح را برش می‌دهند و سپس طرح را از سطح چوب جدا می‌کنند. برای این که اطراف قطعات برش داده شده خراب نشود بهتر است پس از برش هر طرح، مجددا آن قطعه به‌طور موقت در جای خود قرار دهید و با چسب نواری آن را نگه دارید.
از آنجایی که برش‌کاری یکی از مراحل مهم مشبک چوب محسوب می‌گردد، لذا مشبک‌کار می‌بایست به حرکت اره‌مویی و نحوه برش آگاهی و اشراف کامل داشته باشد.
سوهان‌کاری : پس از برش طرح و جدا کردن آن‌ها از زمینه، لبه طرح را با سوهان، صاف و یکدست می‌کنند. از آنجایی که در مشبک‌کاری چوب قطر چوب‌ها بسیار نازک می‌باشند لذا سوهان‌کاری می‌بایست به آرامی و با فشاری مناسب صورت گیرد تا به چوب و طرح لطمه‌ای وارد نگردد. در هنگام سوهان‌کاری فشار دست باید در زمان جلو بردن سوهان صورت گیرد و هنگام عقب آوردن سوهان باید فشار دست کم گردد.
سنباده‌کاری : پس از سوهان‌کاری لبه‌های طرح، جهت صیقل دادن لبه‌ها و همچنین سطح چوب با سنباده نرم بر روی آن‌ها می‌کشند. سنباده‌ها با توجه به نرمی و زبری آن‌ها دارای انواع مختلف و درجات گوناگونی هستند که با توجه به نوع چوب یا تخته باید سنباده مناسب را انتخاب نمود.
اتصالات : چنانچه طرح دارای حجم باشد و مشبک‌کار مجبور باشد چند قطعه را به وسیله فاق و زبانه در یکدیگر قفل و یا در کنار یکدیگر قرار دهد پس از سوهان‌کاری و سمباده زنی قطعات آماده شده این کار صورت می‌گیرد.
در مشبک چوب اتصالات با توجه به قسمت‌هایی که می‌بایست به یکدیگر متصل شوند انواع مختلفی دارند، اتصالاتی چون نیم نیم، فاق و زبانه، کام و زبانه، دوبل، دُم کبوتری و غیره استفاده می‌شوند. انتخاب نوع اتصال باید با توجه به محل آن بر روی کار و مواردی چون استقامت، استحکام، سهولت ساخت و اتصال صورت گیرد.
بتونه‌کاری : بتونه ماده‌ای است که از آن جهت پر کردن خلل و فرج و ترک خوردگی‌های چوب به کار برده می‌شود تا چوب دارای سطحی صاف و یکنواخت گردد. برخی مواقع به علت عدم دقت و رعایت اصول برش‌کاری پس از اتصال قطعات یکدیگر درزهایی مشاهده می‌گردد که می‌بایست این درزها را به‌گونه‌ای پوشاند لذا برای پوشاندن این درزها از خمیری به نام بتونه استفاده می‌شود. البته برخی مواقع هم مشبک‌کاران با وجود دقت و رعایت در برش‌کاری قطعات، صرفا با هدف سفت‌تر کردن و محکم‌تر کردن اتصالات از بتونه‌کاری استفاده می‌کنند.
جلادهی : پس از پرداخت نهایی محصول آماده شده برای حفاظت از عوامل طبیعی و زیبایی کار، محصول را با روغن جلا، سیلر و کیلر و یا پلی‌استر جلا دهی می‌کنند.